On the Laws and Law-books of the Armenians. By JOHANNES AVDALL, ESQ., M. A. S. &c. [This paper, Mr. Avdall informs me, was drawn up at the instance of Mr. J. C. C. Sutherland, who having referred to the author for information on the recognized sources of Armenian law, was answered by the production of this erudite paper. It contains a very clear exposition of a subject wholly unknown to general students, and mooting points of historical as well as legal interest.] An account of the first enactment of laws, instituted in Armenia, by the Armenian king Valarsaces, a descendant of the Arsacidæ, is recorded in the historical work of Moses Chorenensis, a Latin translation of which, with the Armenian text, was published at London, in the This year 1735, by the two brothers, William and George Whiston. Armenian historian, of venerable antiquity, enumerates in a successive and proper order, the rules and regulations enacted by Valarsaces, both for the guidance of the inmates of the royal palace, and of the citizens 66 in general. Եւ օրէնս իմն Հաստատէ լի տան թագաւորութեան իւրոյ . եւ ժամս որոշէ ելեւմտից եւ խորհրդոց եւ խրախճանութ եանց եւ զբօսանաց Հրաման տայ քաղաքացեաց մարդկան արգ-ոյ եւ պատիւ լինել քան զգեղջկաց, եւ գեղջկաց պատուե զքաղաքացիս որպէս զիշխանս . եւ քաղաքացեացն մի' կարի գեղջկօքն պերճանալ, այլ եղբայրաս բար վարիլ վասն բարեկարգութեան եւ աննախանձոտ կենաց, որ է շինութեն եւ խաղաղութեան եւ կենաց պատճառք, եւ որ ինչ նման այսոցիկ : բ 7. "Legésque quasdam de aulâ suâ posuit, quibus exeundi et intrandi, consiliorum, et epularum atque oblectamentarum tempora distribuit. Ampliorem dignitatem atque honorem civibus, quàm rusticis haberi jubet ; Rusticis, ut cives, tanquam principes, colant, imperat ; Civibus, ne se erga rusticos superbè gerant, sed fraternam inter se vitam degant, honestè institutam, et ab invidiâ remotam, unde tranquillitas vitae et securitas, aliáque ejusdem generis sint oritura." Lib. 11. Cap. VII. From the foregoing facts it is evident that Valarsaces had given a code of laws for the guidance of the Armenians. To have orally delivered these laws, without committing them to writing, was certainly unbecoming the enlightened and civilised reign of Valarsaces. But, of all the laws enacted by this king, one is repeatedly quoted by Moses of Chorene, which shall be mentioned below. Laws enacted during the reign of the Arsacidæ, first by Valarsaces the Parthian, and afterwards by others. 66 In the foregoing chapter Moses Chorenensis writes thus about Valarsaces ։—“ Եւ քանզի բազում` ունէր ուստերս , պատշաճ վարկաւ ոչ ամենեցուն առ իւր կալլի Մըծրին ( ուր բնակէր յայնժամ` ինքն վաղարշակ • ) վասն որոյ առաքէ զնոսա բնակել ի կողմանս Հաշ. տենից, եւ ի ձորն նորին սահմանեալ, որ է արտաքոյ Տարօնոյ . ի նոսա թողլով զշէնս ամենայն Հանդերձ յաւելուածով մտից առանձինն, եւ ռոճկաց կարգելոց յարքունուստ , եւ միայն զառաջին որդին՝ որ կոչէր Արշակ, պաչէ առ իւր ի Համար թգաւորութեան : Եւ եղեւ այս յայնմ՝ Հետէ եւ առ յապայ օրէնք ՛ի մէջ Արշակունեաց, միոյ որդւոյ բնակել ընդ- արքայի, փոխանորդ- լինել թագաւորութեանն • եւ այլ ուստերաց եւ դստերաց գնալ ի կողմանս Հաշտենից՝ յազգին ժառանգութիւն : "Caeterùm quum multos filios haberet, parum utile esse ratus, ut cuncti ad Nisibim manerent, in provinciam eos Hastensem dimisit, et ad Zoram, quae fines ejus contingit, trans Taronem sitam; illísque universa ea oppida attribuit et stipendia insuper de gazâ regiâ singulis statuit; at ex filiis suis, natu solùm maximum, Arsaces ei nomen erat, imperio destinatum. Deinceps inde consuetudo Arsacìdarum fiuit, ut unus de filiis cum rege habitaret, regni successor futurus, cæterique filii ac filiae in regionem Hasten sem ad possessiones suas abirent." Artavazd the First, moreover, conferred on the Armenian princes, possession of the provinces of Aliovit and Arberany. 66 “ Սա ժառանգեցուցանէ զեղբարս իւր եւ զքորս ՛ի գաւառս Աղիովտի եւ Առբերանոյ, թողլով ի նոսա զմասն արքունի՝ որ ՛ի շէնս այնմ` գաւառաց, Հանդերձ առանձին մտից եւ ռոճկաց, ըստ օրինակի ազգականացն՝ որ ի կողմանս Հաշտենից • որպէս զի լինել նոցա պատուականագոյն եւ առաւել թագաւորազնն քան զայնս Արշակունիս • միայն օրինադրէ ոչ կեալ յԱ յրարատ ՚ի բնակութիւն արքայի:” բ 21. “ Is fratribus suis ac sororibus possessiones in provinciis Aluhotensi et Arberanensi dedit, regeúmque eis vectigal attribuit, quod ex provinciae ejus oppidis redibat, propriumque ipsis stipendium insuper statuit, de more cognatorum, qui in regione Hastensi habitabant, nt honoratiores essent, atque adeò ad regeam dignitatem propiùs accederent quam Arsacidae caeteri; lege tantùm sanxit, ne Araratam, quae erat regia habitatio, incolerent."-Lib. II. Cap. XXI.—Sánátrúk also sent the daughters of Abgarus to that part of the country, about 66 which Moses of Chorene says ։— “ Ջամենայն զաւակ տանն Աբգարու մաշեաց սրով բաց յաղջկանց, զորս եՀան ՛ի քաղաքէն (Եդեսիոյ) բնակել ի կողմանս Հաշտենից : ” բ . 32. “ Sed omnem Abgari stirpem, praeter puellas, ferro sustulit, quas, ex oppido eductas, in provinciâ Hasteniâ collocavit." Lib. 11. Cap. xxx1.—Following this example, Artavazd the Second, sent the other princes to those provinces. “ Հալածէ յԱյրարա տոյ զամենայն եղբարս իւր ՛ի գաւառս Աղիովտայ եւ Առբերանոյ, զի մի բնակեսցեն յԱյրարատ ՚ի կալուածս արքայի, բայց միայն զՏիրան (զեղբայր իւր) պաՀէ փոխանորդ իւր • զի որդ-ի ոչ գոյր նը: • բ. 66 58. "Artavazdes omnes fratres suos ab Araratâ in Aluotam et Arberaniam provincias pepulit, ut ne Araratam ac possessiones regias incolerent. Tiranum modò secum retinuit, regni successorem, cum sibi non esset filius." Lib. I. Cap. LVI-The royal descendants having permanently settled in these parts of the country, began to wn increase and multiply, and after the lapse of several years, the number of their offspring became very considerable, so much so, that an appeal was made by them to Tiran the First, touching the insufficiency of the provinces allotted for their habitation, to contain such an increased and increasing number of inhabitants. Moses of Chorene says: “ Եւ եկեալ նա կանխագոյն իւրոյ ազգին Արշակունեաց` որ էին ի կողմանս Հաշտենից , ասեն . ընդ-արձակեա մեզ զժառանգութիւնս զի նեղ է, քանզի բազմացաք • եւ նա Հրամայէ ոմանց ի նոցանէ երթալ ի գաւառն Աղիովտի եւ Առբերանոյ • իսկ սոցա առաւել եւս բողոք կալեալ արքայի, թէ առաւելագոյն նեղ է մեզ, ոչինչ ունկնդիր լինի Տիրան, այլ Հաստատեալվճիռ՝ ոչ այլ ժառանգութի տալ նոցա , բայց զոր ունին Հաւասար տրոհել յինքեանս . զոր բաժանեալ ըստ մարդաթուի՝ գտաւ պակաս Ժառանգութիւն բնակողացն Հաշտենից • վասն որոյ բազումք ի նոցանէ եկեալ ի գաւառն Աղիովտի եւ Առբերանոյ : ” - • tempore interjecto ad eum gens sua Arsacidarum venit, quae Hastenios tractus havitavit, dicens, profer nobis haereditatis fines, quae arctae sunt, cùm simus admodum multiplicati." Ille verò eorum nonnullos in Aluotam et Arberaniam provincias migrare jussit; cùmque ii ad regem acriùs clamarent, regionem eam ipsos nimis coarctare, Tiranus, nihil annuens, Edicto sanxit daturum se eis haereditatem aliam nullam; quam tenebant, aequaliter inter se dividerent. Quam cum pro hominum numero partiti essent, incolis minimè sufficere Hastenia reperta est, ac propterea multi eorum in provincias Aluotam et Arberaniam commìgrârunt." Lib 11. Cap. LIX.-Immediately after the death of Khosrow the Great, when Ardashir, king of Persia, made an aggression on Armenia and conquered the country, he extended his royal munificence and support to these descendants of the Armenian kings. For the said venerated historian says: “ իսկ Արտաշրի գեղեցկապէս յարդարեալ զաշխարիս . 59. "Caeterùm brevi 66 |